Talan Edîlen Kürd Kültür Mirası: Sorewerdîler ve Şarezorîler(2)

Talan Edîlen  Kürd Kültür Mirası: Sorewerdîler ve Şarezorîler(2)

Aso Zagrosi

Sadece Nuseybin asılı   gezginci, tarihçi ve coğrafyacı İbn Hewqal   ve Ebu İshaq İbrahim İstexri   değil daha bir   çok tarihçi Sorewerd ve Şarezor şehirlerine dair   bilgiler veriyorlar.

Yaşamının   esasını   Büyük filosof Sorewerdi  ve eserlerine ayıran   Fransız araştırmacılardan Henry Corbin,   1971 yılında   Gallimard yayınları tarafından basılan “En İslam İranien, Aspects spirituels et philosophiques, Tome II,     Sohrawerdi et les Platoniciens de Perse”   adlı   eserinde   Sohrewerd   şehirinin yerini şöyle tespit ediyor: “ Sorewerd şehri, Zencan’ın güneyinde, Sultaniye’nin batısında Jibal bölgesinde yani kuzey İran’ın eski Med ülkesindedir”(Henry Corbin: 1971, sayfa 13)

Hamdullah   Mustewfi Qezwini( 1281-1349) Nushed El Qulub adlı eserinde   Sorewerd üzerine duruyor ve şöyle yazıyor: “ Sorewerd, 4. Bölge çoğrafyasına düşüyor. Zencan’ın aşağısındadır. Eski de   güzel bir kasaba olup,   tarım ve bahçecilikle uğraşan   meyveleri bol   olan bir yerleşim yeriydi.     Moğollar tarafından harebeye çevrildi ve şimdi bir köydür”. (Mela Cemil Rojbeyani, Welateket   Baştir benase,   Hewler, 2005, sayfa 409)

Daha sonraları bir çok   bölge ve Batı Avrupalı tarihçiler   bu   bölge   üzerine yazdılar.   Aktüel olarak   Sorewerd alanında bir dizi köy var ve Zencan kazasına   bağlılar.. Bu köyler de Kürdlerle birlikte   Azeriler   bu alanda yaşıyorlar.

Yani kısacası Sorewerd şehri 13. Yüzyıl ortalarına doğru Moğol işgalcileri tarafından yerle bir ediliyor.   Sözünü ettiğimiz   Sorewerdli Kürd sofuculardan   Ebu Necib Sohrewerdi, Ebu Hafiz Omer Sohrewerdi ve büyük felsefeci   Şahabeddin Yahya Sohrewerdi   Moğol işgalinden   önce   yaşamışlardı. Yani   bir dizi eski tarihçisinin   “Sohrewerd’in Kürdlerin hakimiyetinde olduğunu”   tespit ettikleri dönem.   Zaten   büyük filosof   Sorewerdi   tüm kuşkuları ortadan kaldırarak “ gördüğümüz gibi bizim memlekette ….. Sohrewerd şehrinin yakınında……” diyerek bazı gelişmelere   aktarıyor.(Henry Corbin, age, sayfa   12)

Genel olarak aktardığım tarihçiler   Sorewerd ve Şarezor’u birlikte anıyorlar ve     Kürd yerleşim alanları olduğunu söylüyorlar.   Buna rağmen biraz daha Şarezor üzerine durmak istiyorum.

Şarezor   şehir ve bölge olarak tarihi bir hayli karışık ve yerleşim alanlardan biridir.

Aslen Hewlerli   Kürd   Xelikan aşiretinden olan İbni Xelikan (1211-1282) Şarezor şehrinin tarihini   efsanevî döneme Pêşdadîlerden Zuhak’ın oğlu   Zor’a bağlıyor.   Mustewfi   Qezwini,   fazla efsanelere inanmayarak   Nuzhet El Qulub adlı eserinde   Şarezor ismi üzerine durarak: “ Şarezor ismi,   Kürd aşiretlerinden   hangisi güçlü ve iktidarı olduysa, şehri işgal etti, bundan dolayı şehir Şare Zor   ismini aldı” diyor.(akt. Mela Cemil Rojbeyani, age   sayfa 458)

Bazı kaynaklar Şarezor şehrinin Sasani Kralı Firoz’un oğlu Qubadi   tarafından kurulduğunu yazıyor. Roma İmparatoru   Heraclius   Roma   Senatosuna   yazdığı bir mektupta   Şarezor’u   “Siyazur” olarak adlandırmaktadır. Ormanlık ve dağlık olduğundan dolayı bu isim verilmiştir.

Kürd dil bilimcisi, yazar ve tarihçisi  Tewfiq Wehbi   Şarezor ismi üzerine dururken, şehrin dağlar arasında iç kısımda bir oda gibi   durduğunu ve bundan dolayı şehire “Şare Jor” ismi verildiğini yazıyor.(akt, M. Cemil Rojbeyani, age, sayfa 460)

Şarezor,   Guti ve lulu devletleri sırasında   Zamua yada Zamwua olarak biliniyordu.   Asurnasirbal   Luluların   25 şehrini işgal edip   yıktığını   söylüyor. Sasaniler döneminde  Şaresor bölgesi Yezdan Kard tarafından yönetildiği biliniyor. Şaresor o dönemler Sasanilerin başkentlerinden biri olan Ktesifon’a yakın olduğundan dolayı geçişlerde uğrak yeriydi. Ayrıca   orada   Zerdüştilerin   bir Ateşgeh’ide vardı.

Tarihçi   Misher İbn Muhelhel’in verdiği bilgilere göre “Şarezor bölgesinde bir çok şehir vardı. Bunlardan en büyük olan ‘NİM ERZA’ idi. Bu şehir sade bir ovaya düşüyor ve halkı bağımsız   yaşıyor ve çok güçlüydü.   Kale surları 8 metreydi. ……. Kışın Gelani, Bazyan, Hekimiye ve Suliye aşiretleri yerleşiyordu ve sayıları 60 bin aile cıvarındaydı.”(akt. M. Cemil Rojbeyani, age, sayfa 459)

Hicri takviminin 22 yılında Hz. Ömer Şarezor’un işgal edilmesi görevini o dönem Helewan’ın komutanı olan   Qeyis’in oğlu Erze’ye verdi. Fakat   Erze başarılı olmadı. Daha sonra   bu görev   Ferqed’in oğlu   Utbe’ye verildi.   Şarezor işgal edildi.   İslami tarihçilerin verdiği bilgilere göre     Arap orduları   bu bölgede yilan ve akreplerden dolayı çok kayıp vermiş.

Ebu Muslim Xoresani’nin   Emewilere   karşı   savaşında   Şarezorlular   Ebu Muslimi destekliyorlar.   Küçük Zap nehrinin kenarında   Emewi   ordusu yenilgi alıyor.

Baas rejimi tarafından alçakca katledilen Kürd tarihçisi   Mela Cemil Rojbeyani   Abbasiler döneminde   her ne kadar bölge   resmi olarak Abbasilere  bağlı ise de   de facto Kürd Mirleri tarafından yönetiliyordu.     Tarihçilere göre   Şarezor bölgesinde   o dönemler     Gelali, Bazyan ve   daha başka     büyük Kürd aşiretleri yaşıyordu. Arap orduları   Şarezor’a girdikleri zaman bir dizi kale ve şehir vardı. Bugün bunların bir çokları yok.

Bilindiği gibi   Şarezor bölgesinde 941-42 yılında Berzikan aşireti lideri   Huseyinxan tarafından   Hesnewi Kürd Devleti kuruldu.   Bu aşiret meşhur   Kürd Goran aşiretlerinden biridir.   Huseyinxan   kısa   sürede   tüm bölgeyi kontrol altına aldı. Huseyinxan 960-61 yılında   vefat etti. Onun ölümünden sonra oğlu Hesenwey yerine geçti.   Hesenwey cesur ve iyi bir idareciydi. Hesenwey, Hamadan’dan   büyük Zap’a kadar tüm bölgeyi denetim altına aldı.   Hesenwey   Kürd devletinin başkenti   Dînewerd şehriydi.( Dînewerd’in yetiştirdiği bir   dizi Kürd alimi vardır. Dinerwerd, Şarezor ve Sorewerd’den farksızdır)

Hesenwey Kürd devleti 1020 yılında   Bağdat’ta iktidarda bulunanların saldırısı ve Ennaz Kürdlerinin müdahalesi ve aile içindeki kavgalardan   dolayı   yıkıldı. Hemen ardından   Şarezor bölgesi Ennaz Kürd Mirliğinin denetimi altına girdi.

Ennaz Kürd hükümeti 991 yılında Şazincani kabilesinin lideri Ebu Fetah Muhamed Ebbaz tarafından kuruldu.   Şazincani,   Hazbini aşiretinin bir koluydu.   1117 yılında Ennaz Kürd devleti yıkıldı. Aynı ailede   7 kişi farklı dönemlerde   Ennaz Hükümetinin yönetimini   elinde bulundurdu. Tüm bu süreçlerde     Şarezor Kürdler tarafından idare edildi.(Dr. Keywan Azad Enwer,   Çerdeyek Le Mêjûy Kurd, Silêmanî, 2006, sayfa 85-86)

1234 yılında Şarezor’da   büyük bir deprem oldu ve bir dizi yerleşim yeri yıkıldı.   Bir de Moğol saldırıları bölgeyi tümden harabeye çevirdiler.

Daha sonra ise bildiğimiz gibi Ardelan ve Baban Mirleri tarafından bu bölge   yönetildi.

Daha fazla   uzatmadan Şarezor’un başına gelenleri   anlatmak için   Şehid   Mela Cemil Rojbeyani bırakalım.

M. C. Rojbeyani: “ Şarezor şehrinin tarihi kalıntıları   Erbet ile Qizqela arasına düşüyor. 1950 yılından sonra   Irak hükümeti Bağdat ve Diyala tarımını geliştirmek amacıyla   Zagroslardan gelen suyla   Derbendixan barajını oluşturdu.   Eski Şarezor ve   daha bir çok eski tarihi yerleşim birimleri suyun   altında kaldı. O dönemler   Mamoste Tevfiq Wehbi   bir toplantıda   bu siyaseti eleştirdi ve tarihi eserlerin kurtarılması gerektiğini söyledi. Fakat kimse kendisini   dinlemedi.   Dukan gölü gibi   oluşumlar   Kürdistan’ı   harebeye çevirmek içindir.”(M. C. Rojbeyani, age, sayfa 463)

Bilindiği gibi   Yarsan Kürdlerinin dinine göre   kiyamet   günü Şarezor   ovasında başlayacak.

Devam edecek

23 Nisan 2016

Aso Zagrosi